با تصمیم حکومت فدرال مبنی بر تشدید عملیات علیه اتباع خارجی که به‌گونهٔ غیرقانونی در پاکستان اقامت دارند، ایالت خیبرپختونخوا (ک.پ) به آخرین پناهگاه پناهجویان افغان مبدل شده‌است؛ زیرا حکومت ایالتی به‌صراحت اعلام کرده که افغان‌های دارای اسناد قانونی را از این ایالت اخراج نخواهد کرد.
در تاریخ ۱۴ سپتامبر ۲۰۲۳، حکومت موقت وقتِ خیبرپختونخوا در یک نشست کمیتهٔ عالی، تصمیم گرفت تا اطلاعات افغان‌هایی را که به‌گونهٔ غیرقانونی در این ایالت زندگی می‌کنند، جمع‌آوری کند. در همین حال، حکومت فدرال نیز به مهاجران غیرقانونی که اکثریت‌شان افغان هستند تا تاریخ ۳۱ اکتبر ضرب‌الاجل داد تا خاک پاکستان را ترک کنند.
بازگشت مهاجران غیرقانونی افغان از اول نوامبر ۲۰۲۳ آغاز شد و تا ماه مارچ ۲۰۲۵، نزدیک به ۴۰۰ هزار افغان پاکستان را به مقصد افغانستان ترک کردند.
در ادامه، حکومت فدرال تصمیم تازه‌ای گرفت و این‌بار از افغان‌هایی که به‌گونهٔ رسمی ثبت شده‌اند و کارت شهروندی افغان (ACC) دارند، خواست تا پیش از تاریخ ۳۱ مارچ پاکستان را ترک کنند.
روند بازگشت دارندگان کارت ACC از اول اپریل در سراسر کشور آغاز شد، اما حکومت خیبرپختونخوا با درنظرگرفتن عید فطر، این ضرب‌الاجل را تا دوم اپریل تمدید کرده و اعلام نمود که از سیاست فدرال پیروی نخواهد کرد.
تا تاریخ ۲۹ می، حدود ۵۴۰ هزار افغان چه آنان که به‌گونهٔ غیرقانونی اقامت داشتند و چه دارندگان کارت ACC به افغانستان برگشته‌اند.
با آن‌هم، منابع رسمی گفته‌اند که شماری از دارندگان کارت ACC که از پنجاب، کشمیر آزاد، اسلام‌آباد و گلگت-بلتستان آمده بودند، از مرز عبور نکرده و در خیبرپختونخوا ساکن شده‌اند.
این منابع می‌افزایند که حدود ۹۰۰ هزار دارندهٔ کارت ACC در سراسر کشور زندگی می‌کردند، اما تنها شمار اندکی از مرز گذشته‌اند. یکی از مقام‌های ارشد گفت: «این موضوع جالب است. شمار رسمی دارندگان کارت ACC حدود ۹۰۰ هزار نفر است، اما تنها ۳۷ هزار نفر از گذرگاه‌های مرزی خیبرپختونخوا به افغانستان برگشته‌اند.»
او پرسید: «اگر دارندگان کارت ACC از سایر مناطق کشور به خیبرپختونخوا منتقل شده‌اند و تنها ۳۷ هزار نفر از مرز گذشته‌اند، پس باقی دارندگان کارت ACC اکنون در کجا هستند؟»
منابع افزودند که بلافاصله پس از انقضای مهلت ۳۱ مارچ، عملیات بازداشت آغاز شد؛ جایی که نیروهای امنیتی افغان‌ها را بازداشت کرده، به اردوگاه‌های موقت انتقال می‌دادند تا ثبت شده و سپس از طریق گذرگاه‌های مرزی در خیبرپختونخوا اخراج شوند.
به‌وضوح، این افراد هنوز هم در خیبرپختونخوا حضور دارند؛ چرا که حکومت ایالتی از تطبیق سیاست فدرال در مورد بازگشت افغان‌های ثبت‌شده، خودداری کرده‌است. این موضوع از سخنان اخیر سخنگوی حکومت ایالتی، باریستر محمد علی سیف، در گفت‌وگو با رسانه‌ها نیز آشکار است.
در تاریخ ۳۰ می، باریستر سیف گفت که مردم این ایالت با افغان‌ها زبان، فرهنگ، دین و ایمان مشترک دارند و حکومت ایالتی با سیاست حکومت فدرال موافق نیست.
او افزود: «وزیر اعلی [علی امین گنداپور] بارها گفته‌است که حکومت ایالتی با رویکرد حکومت فدرال مخالفت دارد.»
سخنگوی حکومت ایالتی گفت که افغان‌ها با مشکلات فراوانی روبه‌رو هستند و به‌دلیل بی‌ثباتی در کشورشان در شرایط دشواری به‌سر می‌برند.
او گفت که بازگرداندن افغان‌های ثبت‌شده در چنین وضعیتی، نه انسانی است و نه با عنعنات پشتون‌ها سازگار. او همچنان ادعاهایی را که افغان‌ها را مسئول مشکلات ایالت می‌دانند، ناعادلانه خواند.
وی افزود: «ما در مورد افغان‌های ثبت‌شده سیاست واضحی داریم. هیچ محدودیتی بر آنان وضع نشده‌است.»
او همچنین گفت: «اما در مورد کسانی که به‌گونهٔ غیرقانونی اقامت دارند، ما از سیاست حکومت فدرال پیروی می‌کنیم.»
گرچه مهلت بازگشت افغان‌های غیرقانونی مقیم پاکستان در تاریخ ۳۱ اکتبر ۲۰۲۳ پایان یافته بود، اما بازگشت داوطلبانه مهاجران افغان پیش از آن آغاز شده بود. تا آن زمان، حدود ۱۰۴۴۴۳ افغان، از جمله ۵۶۴۳۲ کودک، به افغانستان بازگشته بودند.
حکومت برنامه‌ای را طرح کرده بود که بر بنیاد آن، مهاجران غیرقانونی ساکن در پنجاب، کشمیر آزاد، گلگت-بلتستان و اسلام‌آباد به خیبرپختونخوا منتقل شده و سپس از طریق گذرگاه‌های مرزی در خیبر، وزیرستان شمالی و کرم اخراج شوند. بیشتر این افراد از طریق گذرگاه تورخم در خیبر به افغانستان بازگشتند.
