جواد احمد، چې د وزیرستان له جګړه ځپلي سیمې څخه یو ډېر بااستعداده زده‌کوونکی دی، وایي چې د ده زده‌کړې د ترهګرۍ د سختو کلونو پر مهال ډېرې ګډوډې شوې. د سختو حالاتو سره سره هغه وتوانېد چې د ډېره اسماعیل خان له بورډه د ښه نمرو سره ماټریک تیر کړي. خو د ترهګرۍ څپې د ده کورنۍ له جدي ستونزو سره مخ کړه. د دوی کورنۍ د کلي پر یوه وړوکي دوکان ولاړه وه، خو پرله‌پسې تاوتریخوالي او بېوزلۍ هغوی دې ته اړ کړل چې خپل ټاټوبی پرېږدي او کراچۍ ته کډه شي.

جواد وایي چې هغه د ناامنۍ او مالي ستونزو له امله خپلې زده‌کړې نه شوای دوام ورکولی او اوس د خپلې کورنۍ د ملاتړ لپاره د کراچۍ په ښار کې د ټرک ډرېور په توګه کار کوي. سره له دې، هغه هیله لري چې خپلو ماشومانو ته ښه راتلونکی جوړ کړي او ډاډ ورکړي چې هغوی به ښه زده‌کړه ترلاسه کړي.

ترهګري یوازې خلکو ته فزیکي زیان نه رسوي، بلکې ټولنې بېوزلې او بې ثباته کوي. کله چې بریدونه وشي، کاروبارونه تړل کېږي، کارونه له منځه ځي، او کورنۍ د خپلو لومړنیو اړتیاوو په پوره کولو کې پاتې راځي. ښوونځي، روغتونونه او بازارونه ناامنه کېږي، او ډېر خلک اړ کېږي چې خپلې سیمې پرېږدي. د وېرې له خپرېدو سره ورځنی ژوند سختېږي او ټولنې په بیا رغونه کې له لویو ننګونو سره مخ کېږي. دا ښيي چې ترهګري بېوزلي زیاتوي او خلکو ته اوږدمهاله ستونزې جوړوي.

د ترهګرۍ اغېز پر زده‌کړه

ترهګري پر زده‌کړه ډېر بد اغېز کوي. کله چې بریدونه او ګواښونه وي، ښوونځي تړل کېږي او ماشومان په خوندي ډول ښوونځي ته نه شي تللی. ډېر ښوونکي خپلې دندې پرېږدي، او کورنۍ د وېرې له امله خپل ماشومان ښوونځي ته نه استوي. دا مانا لري چې ماشومان له لوستونو پاتې کېږي، په درسونو کې شاته پاتې کېږي او د ښه راتلونکي ډېر فرصتونه له لاسه ورکوي. په دې توګه ترهګري زده‌کړه ټکنۍ کوي او د ټولنو پرمختګ ستونزمنوي.

ترهګري د زده‌کوونکو ورځنی ژوند هم اغېزمنوي. ماشومان اړ کېږي چې کار وکړي یا په کور کې پاتې شي څو خوندي وي، او کورنۍ د مالي ستونزو له امله د زده‌کړې لګښت نشي پوره کولی. حتی چې ښوونځي خلاص هم وي، ویره او فشار د زده‌کوونکو د تمرکز او زده کړې وړتیا کموي. دا ښيي چې ترهګري یوازې ودانۍ نه ورانوي، بلکې د ماشومانو د زده‌کړې فرصتونه هم تالا کوي او د ټولنې پر راتلونکي اوږدمهاله اغېز پرېږدي.

د نړیوال ائتلاف د راپور له مخې، چې د ښوونځیو د ساتنې لپاره کار کوي، پاکستان د ۲۰۰۷ او ۲۰۱۵ کلونو ترمنځ په تعلیمي ادارو ۸۶۷ بریدونه تجربه کړي چې ۳۹۲ کسان پکې وژل شوي او ۷۲۴ ټپیان شوي دي. له ۲۰۰۹ څخه تر ۲۰۱۲ پورې لږ تر لږه ۸۳۸ ښوونځي بریدونه شوي چې سلګونه ښوونځي یې زیانمن کړي دي. حتی په ۲۰۱۵ کې د SAFRON وزارت راپور ورکړ چې په FATA کې ۳۶۰ ښوونځي ویجاړ شوي دي. د ملګرو ملتونو د جایزې ګټونکي ملالې یوسفزۍ پر ضد برید (۹ اکتوبر ۲۰۱۲) او په ۲۰۱۴ کې د پېښور د آرمي پبلک سکول خونړۍ پېښه چې ۱۳۵ ماشومان پکې ووژل شول، د ستونزې ژوروالی څرګندوي. سره له دې، د وزیراعظم نواز شریف د ۲۰ نکټیز پلان په هېڅ برخه کې د زده‌کوونکو ساتنې ته ځای نه و ورکړل شوی.

په KP او FATA کې د بې سوادۍ کچه تل ډېره لوړه پاتې شوې. د ۲۰۰۰ لسیزې په وروستیو کې په FATA کې د سواد کچه یوازې شاوخوا ۲۱٪ وه، او د ښځو سواد یوازې ۳٪ څخه تر ۸٪ پورې. په ۲۰۱۳–۱۴ کې دا کچه لږ راپورته شوه، خو د ښځو سواد بیا هم یوازې ۱۲–۱۳٪ ته رسېده. تازه شمېرې ښيي چې په پخواني FATA کې د ښځو سواد لا هم یوازې ۷.۸٪ دی، چې د پرمختګ د محدودوالي څرګندونه کوي.

اقتصادي زیانونه د ترهګرۍ له امله

ترهګرۍ د کلونو لپاره په خیبر پښتونخوا او پخواني FATA کې سوداګریز فعالیتونه له سختو خنډونو سره مخ کړل. بازارونه چې پخوا ډک ول، د وېرې له امله تش شول، او دوکاندارانو د کاروبار دوام ستونزمن وباله. پرله‌پسې چاودنو او عملیاتو سوداګري له سترو زیانونو سره مخ کړه.

صنعتونه او فابریکې لکه په نوشهره، حیات اباد او ګدون کې بندې شوې. د FATA کوچني صنعتونه لکه مرمر، کانونه، او کرنه له پرمختګ پاتې شول. د ترانسپورټ لارې په نښه کېدلې چې لګښتونه یې لوړ کړل او سوداګري یې زیانمن کړه. زرګونه خلک بېکاره شول او سیمه اقتصادي توګه وروسته پاتې شوه.

که څه هم امنیت ښه شوی، خو سوداګر وایي چې باور جوړولو ته وخت پکار دی. حکومتي مرستې، ښه سړکونه، خوندي لارې او د CPEC پروژې د بیا رغونې لپاره هیله بښونکي دي، خو دوامداره ملاتړ ته اړتیا ده.

پایله

ترهګرۍ د خیبر پښتونخوا او پخواني FATA ټولنیز او اقتصادي جوړښت سخت زیانمن کړي دي. زرګونه کورنۍ په وېره کې ژوند کوي، زده‌کړې، روغتیا او اساسي خدمات له ستونزو سره مخ دي. بازارونه، صنعتونه او ترانسپورټ شبکه له کلونو زیانونو وروسته لا هم د رغېدو په هڅه کې دي. بې‌روزګاري ډېره شوې، بېوزلي ژوره شوې، او ځوانان له فرصتونو بې‌برخې پاتې شوي.

د دې د سمون لپاره، حکومت باید قوي ګامونه پورته کړي: د کار فرصتونه، ځانګړي اقتصادي زونونه، د سړکونو او بازارونو رغونه، د صنعتونو ملاتړ، وړیا پورونه، د ځوانانو او ښځو مسلکي روزنه، او د زده‌کړې او ټکنالوژۍ پراختیا. دا اقدامات کولی شي سیمه بېرته په پښو ودروي او د سولې، ثبات او پرمختګ لاره هواره کړي.