زندان اوین که در منطقه اوین شهر تهران، پایتخت ایران موقعیت دارد، یکی از شناخته‌شده‌ترین مراکز توقیف در این کشور به شمار می‌رود. این زندان در سال ۱۹۷۲ میلادی در دوران حکومت محمدرضا شاه پهلوی ساخته شد و از آن زمان تاکنون به‌عنوان نمادی از نظام قضایی ایران و محلی تحت توجه داخلی و بین‌المللی شناخته می‌شود. زندان اوین به‌خاطر نگهداری از زندانیان سیاسی، خبرنگاران، استادان دانشگاه و فعالان مدنی شهرت دارد و بارها در مباحث مربوط به حقوق بشر و عدالت در ایران در محور توجه قرار گرفته است. حمله اسرائیل به دروازه این زندان در تاریخ ۲۳ جون، بار دیگر آن را در مرکز توجه قرار داده است.
در سال‌های اخیر، زندان اوین به دلیل نگهداری از دو تابعیتی‌ها و اتباع خارجی متهم به جاسوسی یا جرایم دیگر، توجه زیادی را به خود جلب کرده است. از جمله زندانیان مشهور این زندان می‌توان به زوج فرانسوی، سیسیل کوهلر و ژاک پاریس، و شهروند سوئدی-ایرانی احمدرضا جلالی اشاره کرد. دولت‌ها و گروه‌های مدافع حقوق بشر بارها خواستار آزادی آنان شده‌اند و اغلب به نبود روند شفاف قضایی در پرونده‌های آنان اشاره کرده‌اند.
زندان اوین در ابتدا برای نگهداری از مخالفان سیاسی رژیم شاه ساخته شد. این زندان در ابتدا برای حدود ۳۲۰ زندانی طراحی شده بود تا افرادی که به جرایم علیه حکومت متهم بودند، در آن نگهداری شوند. پس از انقلاب اسلامی سال ۱۹۷۹، این زندان تحت کنترل حکومت جدید درآمد و به‌طور قابل ملاحظه‌ای گسترش یافت، به‌طوری که اکنون هزاران زندانی در آن نگهداری می‌شوند.
در طول دهه‌ها، زندان اوین محل رویدادهای سیاسی و تاریخی مهمی در ایران بوده است. در دهه ۱۹۸۰، این زندان نقش محوری در بازداشت و اعدام مخالفان جمهوری اسلامی ایفا کرد. در سال‌های بعد نیز، این زندان همواره محلی برای نگهداری طیف وسیعی از متهمان، از جمله جاسوسان، مخالفان سیاسی و سایر افراد بوده است.
زندان اوین یک مجتمع بزرگ با چندین بند می‌باشد که هر کدام برای گروه خاصی از زندانیان اختصاص یافته‌اند. برخی از بندها برای زندانیان سیاسی، برخی برای مجرمان عادی، و بخش‌هایی نیز برای زنان و زندانیان بلندپایه و اتباع خارجی اختصاص داده شده‌اند.
گزارش‌های منتشرشده از سوی زندانیان سابق و نهادهای حقوق بشری، وضعیت این زندان را متفاوت توصیف می‌کنند. بعضی از بندها بسیار پرجمعیت‌اند، در حالی که برخی دیگر امکانات بهتری دارند. دسترسی به وکیل، خدمات صحی و حق ملاقات با خانواده نیز بسته به شرایط زندانی متغیر است.
زندان اوین از چندین دهه پیش در مرکز انتقادهای بین‌المللی قرار داشته، به‌ویژه در مورد نحوه برخورد با زندانیان سیاسی. سازمان‌هایی چون عفو بین‌الملل و دیدبان حقوق بشر در گزارش‌های خود نگرانی‌هایی را در مورد سلول‌های انفرادی، شکنجه و محدودیت در ملاقات‌های قانونی و خانوادگی مطرح کرده‌اند. این زندان همچنین به دلیل نقش خود در سرکوب دگراندیشی مورد انتقاد قرار گرفته است، چرا که روزنامه‌نگاران، فعالان مدنی و دانشجویان بسیاری در آن بازداشت شده‌اند.
مقام‌های ایرانی گهگاهی به این انتقادها اذعان کرده و تلاش‌هایی برای بهبود وضعیت زندان انجام داده‌اند. به‌عنوان مثال، گزارش‌هایی مبنی بر ارتقاء امکانات صحی و بهبود دسترسی به وکیل در برخی بندها منتشر شده‌اند. با این حال، فعالان و زندانیان سابق معتقدند که اصلاحات بنیادی‌تری برای رفع مشکلات گسترده سیستم زندان‌ها در ایران نیاز است.
در سال ۲۰۲۲، آتش‌سوزی در این زندان رخ داد که منجر به کشته و زخمی‌شدن تعدادی شد و نگرانی‌ها در مورد ایمنی و مدیریت این مرکز را افزایش داد. این رویداد نشان‌دهنده پیچیدگی‌های اداره زندانی به بزرگی و اهمیت اوین بود.
زندان اوین همچنان یکی از مؤلفه‌های مهم نظام قضایی و سیاسی ایران محسوب می‌شود. برای بسیاری، این زندان نماد چالش‌های میان امنیت ملی و آزادی‌های فردی است. در حالی‌که اوین نقطه تمرکز در بحث‌های حقوق بشری در ایران است، در عین حال بازتاب‌دهنده تاریخ پیچیده کشور و تنش‌های مستمر میان اصلاحات سیاسی و اقتدار حکومتی نیز می‌باشد.
