د افغانستان سیاسي تاریخ د شلمې پېړۍ له نیمایي څخه تر نن ورځې پورې له ژور بدلونونو، شخړو، اېډیالوژیکو جګړو او بهرني نفوذونو سره تړلی پاتې شوی دی. سیاسي ګوندونه، چې د ولسواکۍ او سیاسي مشارکت یو مهم رکن ګڼل کېږي، په افغانستان کې له پیله تر ډېره د قومي، مذهبي او اېډیالوژیکو توپیرونو پر اساس جوړ شوي، نه د ملي یووالي او ټولنیزو غوښتنو پر محور. د همدې له امله د افغانستان په تاریخ کې ګوندونه د ثبات راوړونکي نه، بلکې د سیاسي وېش او تاوتریخوالي سرچینه ګڼل شوي دي.
په ۱۹۷۰ لسیزه کې د چپي (خلقي او پرچمي) او اسلامي (اخواني او جهادي) جریانونو ظهور د ګوندونو سیاسي بڼه بدله کړه، خو له هماغه وخته د وسلهوالو ډلو په بڼه بدل شول. د شوروي پر وړاندې جهاد د لسګونو جهادي تنظیمونو د ظهور لامل شو، چې وروسته یې په کورنیو جګړو کې یو بل سره وسلواله سیالي وکړه. د طالبانو لومړۍ واکمني (۱۹۹۶–۲۰۰۱) بیا د ټولو ګوندونو پر ځای یو واحد اسلامي تحریک پر واکمنۍ باندې ټینګار وکړ.
د امریکا په ملاتړ د ۲۰۰۱ وروسته اسلامي جمهوریت په دوره کې د سیاسي ګوندونو لپاره یو نوی فصل پرانیستل شو. د اساسي قانون له مخې د سیاسي فعالیت حق په رسمیت وپېژندل شو، د عدلیې وزارت لسګونه ګوندونه ثبت کړل او په کابل کې د څو ګوندیز سیاسي فرهنګ بڼه رامنځته شوه. سره له دې، ډېری ګوندونه یوازې د رهبر پر نوم ولاړ وو، د پراخ ولسي ملاتړ څخه بې برخې پاتې شول، او د قومي یا سیمهییز نفوذ تر سیوري لاندې یې فعالیت کاوه.
ارزښت: د سیاسي تنوع څرګندونه او د ولسواکۍ د اصولو تمرین
کړنلارې: ډېری ګوندونه د پارلمان، کابینې او ټاکنو په بهیر کې د نفوذ د زیاتولو هڅه کوله.
کارکردګي: سره له دې چې په کاغذ کې ډېری ګوندونه موجود وو، عملي نفوذ یې محدود پاتې شو؛ اکثر یې قومي یا رهبر-محوره جوړښت درلود، د ولسي ملاتړ له پراخې شبکې بې برخې وو.
همدا وضعیت د یوې اساسي پوښتنې ځواب غواړي: ایا د ګوندونو شتون د افغانستان لپاره د ستونزو لامل و، که د نشتوالي له کبله افغانستان د سیاسي مشارکت او مشروعیت له بحران سره مخ دی؟ دا مقاله هڅه کوي د طالبانو د دریځ منطق، او د راتلونکې احتمالي لارې ارزونه وکړي.
کله چې طالبان په ۲۰۲۱ کې واک ته ورسېدل، دوی په ښکاره ډول اعلان وکړ چې د سیاسي ګوندونو شتون د ملي یووالي او اسلامي نظام سره په ټکر کې دی. د طالبانو له نظره، ګوندونه د قومي وېش، بهرنۍ اجنډا او فساد سرچینه ګڼل کېږي. په ۲۰۲۳ کې د طالبانو حکومت رسماً اعلان وکړ چې ټول ګوندونه منحل دي، د هغوی دفترونه وتړل شول، او فعالیت یې منع شو. د طالبانو دریځ دا دی چې د «اسلامي امارت» تر چتر لاندې یوازې د علماوو شورا او مشرتابه پرېکړې د خلکو استازیتوب کوي، نه د سیاسي ګوندونو جوړښتونه.
د طالبانو له راتګ وروسته یوازې څو محدود ګوندونه په افغانستان کې دننه پاتې شوي دي، لکه د ګلبدین حکمتیار حزب اسلامي چې د کابل په کچه محدود حضور لري، خو د پخواني جمهوریت په څېر د پراخ نفوذ او ولسي بسیج ځواک څخه بېبرخې شوی دی. له بلې خوا د احمد مسعود په مشرتوب جمعیت اسلامي تر ډېره له هېواده بهر فعال دی، په ځانګړي ډول په اروپا کې، او د طالبانو پر وړاندې د اپوزیسیون او مقاومت جبهې مشري کوي، خو د افغانستان دننه یې عملي ځواک کمزوری دی. د دوی تر څنګ نور ګوندونه هم شته چې یو شمېر یې د طالبانو تر واک لاندې چوپ پاتې شوي، لکه د استاد محمد محقق د وحدت اسلامي ګوند یوه څانګه او د پیر سید حامد ګیلاني ملي اسلامي محاذ، چې یوازې د بقا سیاست ته غاړه ایښې. په مقابل کې د عطامحمد نور، صلاحالدین رباني، او محقق د بلې څانګې په څېر مشران بهر مېشت دي او د سیاسي اپوزیسیون فعالیتونه له هغه ځایه مخته وړي. په ټوله کې، اوسنی وضعیت ښيي چې د طالبانو د سخت دریځ له امله په هېواد کې دننه د سیاسي ګوندونو فعالیتونه تر ډېره فلج شوي، خو بهر مېشت ګوندونه هڅه کوي د نړیوالو اړیکو او رسنیو له لارې خپل نفوذ وساتي.
اوس مهال د افغانستان په دننه کې یو شمېر سیاسي مشران لا هم شتون لري او د خپلو ګوندونو استازولي کوي، که څه هم د طالبانو د سخت دریځ له امله د هغوی فعالیتونه محدود شوي دي. د بېلګې په توګه، ګلبدین حکمتیار د حزب اسلامي افغانستان مشر لا هم په کابل کې ژوند کوي او له خپل ګوند سره سیاسي فعالیتونه پر مخ وړي، که څه هم د طالبانو له فشارونو سره مخامخ دی. همدارنګه، حاجي محمد محقق د حزب وحدت اسلامي له یوه څانګه سره په افغانستان کې پاتې دی او د هزاره ټولنې استازیتوب کوي. په همدې ډول، ځینې نور مشران لکه سید حامد ګیلاني د حزب محاذ ملي اسلامي استازی هم د طالبانو تر واک لاندې په هېواد کې شته، خو محدود سیاسي رول لري. دغه مشران د دې ښکارندويي کوي چې که څه هم ډېر ګوندونه منحل یا بهر ته تللي، بیا هم یو شمېر سیاسي څېرې دننه په افغانستان کې د خپلو ګوندونو د بقا لپاره هڅې کوي.
په اوسني وخت کې د طالبانو تر سیوري لاندې، سیاسي ګوندونه په عملي ډول هېڅ رول نه لري. ډېری مشران یې بهر ته وتلي دي او له اروپا، ترکیې او امریکا څخه د طالبانو پر ضد سیاسي فشار اچوي. د دننه په کچه یوازې یو څو ګوندونه لکه د حکمتیار حزب اسلامي د محدودو مشورو او نیوکو له لارې د نرم اپوزیسیون په بڼه پاتې دي. خو طالبان هغوی ته د پیاوړي فعالیت اجازه نه ورکوي.
هغه سیاسي ګوندونه چې په افغانستان کې پاتې دي، لکه د ګلبدین حکمتیار حزب اسلامي او د محقق د وحدت یوه څانګه، له طالبانو غواړي چې لږ تر لږه د سیاسي فعالیتونو، مدني ازادیو او د خلکو د استازولۍ لپاره یو څه انعطاف وښيي. دوی د طالبانو پر وړاندې سخت مخالفت نه کوي، بلکې د اصلاحاتو غوښتونکي نرم دریځ غوره کړی دی. برعکس، هغه ګوندونه چې بهر فعال دي، لکه د احمد مسعود جمعیت اسلامي، د عطامحمد نور او صلاحالدین رباني ډلې، له طالبانو څخه د یوه ټولګډونه او مشروع سیاسي نظام غوښتنه کوي او د ښځو، اقلیتونو او سیاسي مشارکت د حقونو د تضمین ټینګار کوي. د دوی دریځ پر طالبانو د فشار اچولو لپاره له نړیوالو ملاتړ غوښتل دي.
طالبان د دغو غوښتنو پر وړاندې دوه ډوله عکسالعمل لري: دننه پاتې ګوندونه یې د زغم په کچه منلي، خو د هغوی فعالیتونه یې تر ډېره محدود کړي او اجازه نه ورکوي چې بیا د نفوذ پراخ جوړښتونه جوړ کړي. پر بهر مېشتو ګوندونو طالبانو سخت دریځ غوره کړی دی او هغوی د “بهرنیو ایجنټانو” یا “بغاوت کوونکو” په نوم معرفي کوي. په عملي ډګر کې طالبانو د دوی غوښتنې تر اوسه نه دي منلي او د یوګوندي نظام پر ساتلو ټینګار کوي.
راتلونکی د طالبانو او سیاسي ګوندونو د اړیکو په اړه څو احتمالي سناریوګانې لري. که طالبان د سیاسي فشارونو، اقتصادي ستونزو او نړیوالو غوښتنو له امله نرمښت وښيي، نو امکان شته چې د ځینو محدودو ګوندونو د فعالیت اجازه ورکړي، تر څو د سیاسي مشارکت یو محدود چوکاټ رامنځته شي او نظام ته نسبي مشروعیت ورکړي. په داسې حالت کې، دننه پاتې ګوندونه لکه حزب اسلامي کولای شي د منځګړیتوب رول ولوبوي او بهر مېشت ګوندونه هم ورو ورو د مذاکراتو میز ته راوستل شي. خو که طالبان د سخت دریځ دوام ورکړي او هیڅ ډول سیاسي شراکت و نه مني، نو د هېواد دننه ګوندونه به په بشپړ ډول بېاغېزې پاتې شي او بهر مېشت ګوندونه به د مقاومت د پیاوړتیا هڅې وکړي، چې دا کار د افغانستان د اوږدمهاله بېثباتۍ او سیاسي انزوا سبب کېدای شي. د درېیم سناریو په توګه، کېدای شي طالبان د ملي اړتیاوو او نړیوال فشارونو ترمنځ د یوې منځلارې حل لارې په لټه کې شي، چې په هغه کې به محدود سیاسي ازادۍ ورکړي، خو د مطلق قدرت انحصار به په خپله ساتي. په هر صورت، د سیاسي ګوندونو رول یوازې هغه وخت بېرته راژوندی کېدای شي چې طالبان د ټولګډونه سیاسي جوړښت لور ته عملي ګامونه واخلي.
د افغانستان د سیاسي راتلونکې د ثبات لپاره اړینه ده چې طالبان او سیاسي ګوندونه د مخالفت پر ځای د متقابل تفاهم او ګډ کار لارې ومومي. حل لارې څو مهم ټکي لري: لومړی، طالبان باید د اساسي قانون په کچه د سیاسي ګوندونو د فعالیت اصول تعریف او تنظیم کړي، څو هر ګوند وکولای شي د ملي ګټو په چوکاټ کې خپل نظر وړاندې کړي. دویم، ګوندونه باید د مخالفې جګړې پر ځای د سولې او تفاهم له لارې د خپلو غوښتنو د مطرح کولو لاره غوره کړي او د قومي یا سمتي تعصب پر ځای د ملي یووالي پیغام ورکړي. درېیم، د ګډو غونډو او مشورتي شوراګانو جوړول کولی شي د طالبانو او ګوندونو ترمنځ د باور فضا رامنځته کړي او د ټولنیزو ستونزو د حل لپاره ګډې طرحې وړاندې کړي. څلورم، نړیواله ټولنه کولای شي د یوه منځګړي رول ولوبوي، څو طالبان وهڅوي چې د سیاسي مشارکت پر لور عملي ګامونه واخلي. که دا لارې عملي شي، نه یوازې د طالبانو او ګوندونو ترمنځ اړیکې پراخېږي، بلکې د افغانستان سیاسي راتلونکې به هم د باثباته جوړښت پر لور ولاړه شي.
